O ile rzeczywiście wybudowanie w 1774 r. Kanału Bydgoskiego było znaczącym wydarzeniem w dziejach Bydgoszczy, to jednak nie należy upatrywać w nim głównego czynnika wpływającego dominująco na rozwój Bydgoszczy. Kanał był jednym z elementów oddziałujących pozytywnie na gospodarkę Bydgoszczy i przyczyniającym się do jej rozwoju, jednak nie był tym jedynym i podstawowym elementem, który wyznaczyłby intensywny rozwój miasta w XIX w.
Na niespotykanie szybki rozwój Bydgoszczy w okresie zaborów (po 1772 r.) wpłynęły bowiem bardziej decydująco inne, ważniejsze decyzje i czynniki - z dziedziny administracyjno-urzędniczej i politycznej. W takie czynniki miastotwórcze nie zostało wyposażone Nakło leżące również nad Kanałem Bydgoskim (na jego zachodnim krańcu), dlatego dysponując "tylko" potencjałem Kanału, a nie państwową-pruską protekcjonistyczną polityką rozwoju administracji i gospodarki zastosowaną wobec Bydgoszczy, nie osiągnęło tak spektakularnego rozwoju jak sąsiednia Bydgoszcz.
Oto bowiem król pruski Fryderyk II dążąc do zagarnięcia polskich Prus Królewskich i włączenia ich w obręb Królestwa Prus celował przede wszystkim w zdobycie Gdańska i Torunia - dwóch potężnych ekonomicznie miast, jednych z największych, najbogatszych i najsilniejszych gospodarczo ośrodków ówczesnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, chociaż i tak wtedy dalekich od swojej XVII-wiecznej świetności. Jednak wobec sprzeciwu partnerów rozbiorowych, zwłaszcza Rosji, cel ten nie został osiągnięty. Aneksję tych dwóch miast król próbował wywołać już 2 lata wcześniej - w 1770 r. wkraczając wojskiem do Prus Królewskich i roztaczając blokadę gospodarczą wokół Torunia w postaci tzw. kordonu sanitarnego wprowadzonego pod pretekstem zabezpieczenia się przez panującą rzekomo na Podolu zarazą.
Objęcie I zaborem pruskim nie tylko Prus Królewskich, ale także północnej części Wielkopolski (Okręg Nadnotecki), miało być rekompensatą za pozostawienie dwóch wielkich miast pruskich w składzie Rzeczypospolitej - Kowalski Mariusz: Księstwa Rzeczypospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny, Warszawa 2013.
(Więcej na temat pruskich planów zajęcia Gdańska i Torunia w literaturze przedmiotu, np.: Hoszowski Stanisław: Zaborczość pruska wobec Gdańska i Torunia u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej 1772-1793, Pomorze pod zaborem Pruskim, 1973; Wałęga Stanisław: Międzynarodowe uwarunkowania zaboru Torunia przez Prusy w II rozbiorze Polski 1793 r., Rocznik Toruński t. 22, 1994; Dygdała Jerzy: Życie polityczne Prus Królewskich u schyłku ich związku z Rzecząpospolitą w XVIII w., Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, R 81, z. 3, 1984; Dygdała Jerzy: Toruń w okresie reform Rzeczypospolitej i zagrożenia pruskiego (1764-1793), Historia Torunia, t. 2, cz. 3, 1996; Cieślak Edmund: Udział Gdańska w życiu politycznym Prus Królewskich i Rzeczypospolitej, Historia Gdańska, t. 3, cz. 1, 1993).
Po 1772 r. już pruska (niemiecka), chociaż nadal słaba i niewielka (licząca ledwie ok. 1 tys. mieszkańców) Bydgoszcz stała się zatem przedmiotem realizacji wschodniej polityki króla pruskiego. Jako jedno z najbardziej na wschód wysuniętych miast państwa pruskiego, dogodnie położona i wobec braku konkurenta w postaci innego strategicznego miasta w tym wschodnim terytorium, została w 1775 r. wyznaczona - po raz pierwszy w swojej historii - na siedzibę wyższej jednostki administracji państwowej: nowego Obwodu Nadnoteckiego.
To była ta okoliczność najbardziej znacząca dla tego małego miasta, bowiem wpłynęła na dalsze podobne decyzje (kontynuacją tego był departament bydgoski w czasie Księstwa Warszawskiego - więcej o tym tutaj), okoliczność wspomagana decyzjami zmierzającymi do rozwoju gospodarczego Bydgoszczy: władze pruskie chcąc stworzyć przeciwwagę dla pozostałych przy Polsce Gdańska i Torunia, forsowały rozwój gospodarczy Bydgoszczy. Obok budowy Kanału Bydgoskiego, który miał związać gospodarczo z Królestwem Prus oderwane od Polski terytorium, tworzono w Bydgoszczy przedsiębiorstwa państwowe, jak i popierano zakładanie prywatnych - "Historia Bydgoszczy", tom I, PWN 1991. Zabiegi te okazały się skuteczne, bo już 35 lat później (w 1807 r.) rozwinięta Bydgoszcz powiększyła liczbę ludności 4-krotnie (liczyła ok. 4 tys. mieszkańców) i tym samym stała się już tylko prawie 2 razy mniejsza od włączonego w międzyczasie (1793 r.) do Królestwa Prus, zdegradowanego przez te lata i tracącego ludność Torunia, liczącego teraz tylko ok. 7 tys. mieszkańców (przy ok. 10 tys. 35 lat wcześniej).
Bydgoszcz po raz pierwszy w czasach nowożytnych stała się ważnym ośrodkiem polityczno-administracyjnym, co spowodowało zarówno ożywienie stosunków społeczno-gospodarczych, jak i rozwój życia umysłowego - Kallas Marian: "W czasach Księstwa Warszawskiego 1806-1815" [w:] "Historia Bydgoszczy" tom I, PWN 1991.
Ta decyzja o powierzeniu Bydgoszczy nowej dla niej funkcji administracyjnej wpłynęła na nagłe wykreowanie terytorialnego znaczenia Bydgoszczy (którego w takim stopniu nigdy w historii nie miała), na jej rozwój i spowodowała napływ licznej niemieckiej kadry urzędniczej, podobnie jak ulokowanie tu pruskiego garnizonu wojskowego wywarło duży i wielostronny wpływ na Bydgoszcz. W konsekwencji na przełomie XIX i XX w. Bydgoszcz należała do najbardziej zgermanizowanych miast na niemieckich kresach wschodnich. Spełniły się życzenia cesarza Wilhelma II, wyrażone publicznie podczas wizyty w Bydgoszczy w grudniu 1904 r., aby Bydgoszcz stała się ośrodkiem niemieckiej pracy, niemieckiego ducha i niemieckiego stylu życia. Z kolei już w 1901 r. prezydent Bydgoszczy Alfred Knobloh określił to miasto jako strażnicę niemieckiego ducha.
W latach 1774-1778 w południowej pierzei Starego Rynku (nr 24) wybudowano barokowo-klasycystyczny gmach siedziby Deputacji Kamery Wojen i Domen - wyższej jednostki administracji państwowej - Obwodu Nadnoteckiego (Netze-distrikt).
Wobec pozostawienia Torunia po I rozbiorze po polskiej stronie granicy zaboru i w związku z tym wobec braku konkurenta w postaci innego strategicznego miasta w tym wschodnim terytorium na siedzibę wyższej jednostki terytorialnej administracji państwowej obrano niewielką wtedy i słabą ekonomicznie Bydgoszcz. Fakt ten było podstawowym czynnikiem miastotwórczym dla Bydgoszczy w całym okresie zaborów oraz w okresie Księstwa Warszawskiego, pociągającym za sobą kolejne decyzje i lokalizacje realizujące protekcjonistyczny rozwój, oraz wpływającym na intensywną rozbudowę administracyjno-przemysłową i komunikacyjną tego miasta w całym okresie zaboru pruskiego.
W wyniku tego już 30 lat później (1807 r.) liczba ludności Bydgoszczy wzrosła o 400% (4 tys. mieszkańców), a 145 lat później, tj. w momencie odzyskania niepodległości w 1920 r. o 9000% (prawie 90 tys. mieszkańców).
Ponadto protekcjonistyczna polityka władz pruskich ogromnymi funduszami popierała rozwój Bydgoszczy poprzez udzielanie kredytów bezzwrotnych w wys. połowy kosztów budowy nowego domu, poprzez osadnictwo rzemieślników, kolonistów i przyznawanie ulg podatkowych, zwolnień z podatków, pokrycia kosztów przeniesienia się do Bydgoszczy rzemieślników, fabrykantów i robotników ich fabryk; udzielając subsydium w wysokości 200 tys. talarów król umożliwił budowę 99 nowych 2-piętrowych domów, remont zdewastowanych oraz urządzenie gospód; tworzono przedsiębiorstwa państwowe, popierano zakładanie prywatnych, rozbudowano młyny w spichrzach zbożowych, król zezwolił na organizowanie 4 razy w roku ponadregionalnych jarmarków, zarządził wybrukowanie ulic i budowę mostów dla połączenia Starego Miasta z przedmieściami.
Dla pobudzenia rozwoju Bydgoszczy po 1772 r. kanał owszem miał znaczenie, jednak dla całokształtu rozwoju tego miasta w tym czasie większe znaczenie miały inne czynniki miastotwórcze: protekcjonistyczna polityka państwa pruskiego wyrażająca się aktywizacją i germanizacją, która objęła wskazane wyżej dwie dziedziny: gospodarczo-ekonomiczną i administracyjno-urzędniczą Bydgoszczy. A wszystko wobec braku po 1772 r. konkurenta w postaci innego strategicznego miasta w tym wschodnim terytorium Królestwa Prus.
Zatem Kanał Bydgoski powstał przede wszystkim dla celów propagandowo-politycznych: polityczne, ideologiczne znaczenie kanału było ważniejsze niż transportowe, nie mniej ważne jak ekonomiczne. Kanał powstał nie tylko aby skrócić drogę wodną na zachód - w głąb Królestwa Prus, ale aby odciąć od handlu (wiślanego i morskiego) i tym samym podciąć ekonomiczne podstawy Gdańska i Torunia (do tego nakładając ogromne cła na Wiśle między Toruniem a Gdańskiem w kilku komorach celnych). Patrz: Polityczna rola Kanału Bydgoskiego. 
